Aljereko negoziaketetan parte hartu zenuen. Garai oso bortitzak ziren haiek, hildako asko alde guzietan. Memento hartan gatazka konponduko zela sinisten zenuten?

Lehen saioa izan zen. Gatazka oso bortitza zen garai hartan eta Espainiako Gobernuak negoziazio prozesu baten bidez gatazka neurtu eta bideratzen ahal zenez ikusi nahi zuen. Aljereko prozesua 1989an hasi arren, aldez aurretik espainiar Gobernuak harreman batzuk garatu zituen. Baina, egia esan, heldutasunik gabeko prozesu bat izan zen. Hala ere, ETAk aitortza bat, zilegitasun bat lortu zuen interlokutore gisa. Gatazkaren izaera politikoa ere nabarmendu zen, nazioarteko komunitatea sartu zen, baina bi parteek ez zituzten negoziazio prozesu batek behar zituen gauza guziak sakondu. Euskal Herritik begiratuta, autonomismoa martxan jarri eta gero, lehen saioa izan zen hura. 

Zein zen negoziaketa horren helburua?

Erakundearen aldetik, interlokutore moduan aitortza bilatzen zen eta, negoziazioa aurreratuz gero, interlokuzio hori Frantziako kartzeletan preso ziren kide batzuekin indartzea. Lehen aldiz, Espainiako delegazio batekin, gatazkaren osagaiak mahai gainean jarri ziren. Erakundearen aldetik, helburuetariko bat, negoziazioak sakontzeko bere ordezkaritza indartzea zen helburua; negoziazio politiko bat behar den bezala aurreratu ahal izateko.  

Ondoren, Lizarra-Garazi etorri zen eta parametroak aldatu ziren. Nola ezaugarrituko zenuke garai hori?

Lizarra-Garazi aurretik, sindikalgintzan ekimen batzuk izan ziren, ELA eta LABen artean. Bi familia abertzaleen arteko hurbilketa bat izan zen. Sekulako lurrikara sortu zuen esparru abertzalean. Posible ikusten zen bere garaian Xibertan utzi zena berriro errekuperatzea eta abertzaleak ikuspegi bateratu batekin aritzea. Zentzu horretan, Lizarra-Garazi abertzaleen arteko akordio bat zen, prozesu politikoan era bateratu batean aritzeko. Ez geunden baldintzatua espainiar Gobernuak egin zezakeenarekin. Aitzineko saioarekiko eredu era bat desberdina izan zen.

Nabarmenduko nuke, Lizarra-Garazi inflexio puntu bat izan zela, Euskal Herri gisa, estrategia nazional bat izateko. Gogoratzen naiz, garai hartan, Ipar Euskal Herriko eta Hego Euskal Herriko dinamika politikoak nahiko paraleloak zirela eta Lizarra-Garaziren eta ondoren etorri zen Udalbiltzaren eraginez, Hego Euskal Herriko mapa politikoa beste era batez aztertzen hasi ginela. Zentzu horretan inflexio puntu garrantzitsua izan zen.

Zergatik ez zuen aurrera segitu?

Atzerapenarekin ikusita, uste dut, ezker abertzalea eta orokorrean abertzaletasuna ez dela gai izan autonomismotik burujabetzara egin beharreko transitoa eramateko. Ez genien behar zen garrantzia eman Lizarra-Garazin geneukan giza kapitalari eta ilusioari. EAJk bazuen bere ardura, beldur handia zeukalako Estatuarekin konfrontazio bat idekitzeko, eta guk pazientzia politiko gehiagorekin kudeatu izan beharko genuen egoera. Baina, berriro diot, Lizarra-Garazin izan zen inflexio puntu bat autonomismoa atzean uzteko eta ireki behar genuen marko berri baten inguruan ez genuen behar den bezala estrategian eta dinamikan asmatu.

Anoetako proposamenean (2004), bi mahai sortzearen ideia aurkeztu eta, iritsi ziren Loiolako elkarrizketak. Aldaketa nabarmena izan al zen hura konponbidea lantzeko eran?

Lizarra-Garaziren abiapuntua abertzaleen arteko akordioa zen, gero, beste sektore demokraten artekoa eta, azkenik, Estatuarekin balizko konponbide prozesu bat irekitzeko. Anoetan, aldiz, Aljeren jada agertu zen bi mahaien aukera hori proposatu zen, alde batetik, ETA eta Estatuaren arteko mahai bat eta bestetik alderdien arteko beste bat. Handik atera zitekeenarengatik EAJ oso urdurik jarri zen eta, ondorioz, Ajuriaeneko ituna (1988) izan zen. Bi mahaien ideia Anoetako mintzaldian garatu zen, garai hartan iritsi berri zen PSOEko gobernuarekin hitz egin ahal izateko.

Zein oroitzapen atxiki duzu Loiolako elkarrizketetaz?

Anoetan jarri ziren oinarri berriak balizko negoziazio prozesu batentzako eta Zapateroren gobernuarekin izandako harremanak eta emandako negoziazioak bai Loiolan eta bai Suitzan nahiko aurreratuta egon ziren. Loiolan EAJ, PSOE eta ezker abertzalearen artean lortutako akordioa nahiko garatua eta zehatza zen, Estatuarekin ere eta nazioarteko komunitatearen parte hartzea oso inportantea izan zen. Uste dut 2006 eta 2007 artean izandako negoziazio horietan bake prozesu integral bat eraikitzeko aukera galdu genuela. Estatuak ez zuen behar bezala jokatu eta posible da gure partetik beste manera batez jokatu behar izana… haustura etorri zen eta bake prozesu klasiko bat eraikitzeko aukera galdu genuen.

Hiru negoziaketa fase horiek porrot gisa ikusten dituzu?

Fase bakoitzak bere ezaugarriak baditu. Aljeren ez zeuden negoziazio prozesu klasiko batentzako baldintzak, bi aldeen heldutasun eskasagatik eta Estatuak ez zeukalako urratsak emateko benetako borondaterik. Lizarra-Garazin, ez genuen agian negoziazio prozesu bat gauzatzeko baldintzarik sortu, baina bai prozesu politiko berri bat aitzina eramateko, orain, Kataluniako prozesuan ikusten ari garen modukoa. Eta hirugarren saioan, Estatua zegoen, baina PSOE bakarrik, PPren laguntzarik gabe eta Zapatero nahiko ahul batekin. Fase bakoitza bere ezaugarriekin aztertu behar ditugu. Ezker abertzaleko militante gisa, eta une hauetako gertakizunaren aurrean, ziklo baten amaierarekin, bai ikusten dut negoziazio prozesu bat gehiago sakontzeko aukerak izan ditugula. Dena den, etapa bakoitzean erretzen da zerbait eta plano horretan, guk autonomismotik beste marko politiko batera pasatzeko baldintza berriak sortu ditugu eta duela zortzi urte emandako aldaketa estrategikoarekin egoera erabat aldatu da, bai Nafarroan, baita hegoaldeko beste hiru herrialdeetan ere, Ipar Euskal Herrian, instituzio berria daukagu… Fase bakoitzak aurrerapen politikoak eduki ditu. Orain, ETAren zikloaren amaierarekin etapa bat bukatzen da baina denak jarraitzen du.

Borroka armatua uztearen ideia 2000 hamarkada erdian hasi zen bere bidea egiten. Hamar urte geroago, zer eragin ukan du bide horrek euskal gatazkaren konponbidean?

Ezker abertzalean hausnarketa sakon bat burutu zen, garai hartako egoera politikoan eta gizartean zeuden aldagai guziak kontutan hartzen zuena. Eta ikusten zen bazegoela ziklo bat, estrategia politiko militar batean oinarritzen zena, bukatutzat eman behar zena. Helburua, fase berri bat idekitzea eta ezker abertzale gisa zein herri gisa proiektu politikoak aurrera ateratzea zen. Azterketa horren ondoren etorri zen erabaki bat eta uste dut, ezkertiar bezala eta ezker abertzaleko kide bezala, gure erabakiak momentuko baldintzen arabera hartzen ditugula. Garai hartan erabaki historiko hori hartu zen eta, orain, ziklo honen itxierarekin beste etapa bat irekitzen dugu baina, berriz errepikatzen dut, denak jarraitzen du. Galdera da nola finkatzen ditugun moldeak, lehentasunak… taktika guzia.

Gaur egun ideki den prozesuak Estatuen inplikazioa ekarriko duela uste duzu?

Ez dut uste Estatu espainiarraren inplikazioa ekarriko duela berez. Ikusten ari gara Katalunian zer ekarri duen, Estatua zein erantzun ematen ari den, zein inboluzio antidemokratikoa dagoen. Lurralde eredu guziak hankaz gora jarri nahi dituzte. Espainolismo zahar bat dago hor. Ez dut Estatuaren aldetik gure nazio askapenarekiko aurrerapausorik espero. Guretzat klabea izango da Euskal Herrian indar metaketak planteatzea, perspektiba luze batekin. Ikusten dut Hego Euskal Herrian autonomismoaren fasea agortuta dagoela, eta pentsatu behar dugu sektore askoren aurrean zer lortu nahi dugun, zeintzuk diren horretarako edukiak, tresna politikoak, uztarketa instituzional eta soziala; nola planteatu behar dugun estrategia nazional bat herri gisa.

Monzonek esaten zuen pitxerra osatu behar zela; Euskal Herriak dituen hiru eremuak subjektu nazional bakar bat bilakatzen lortu behar dugu. Gogoa nuke bai Jean-René Etchegaray, bai Uxue Barkos eta bai Iñigo Urkullu bil daitezen eta azter dezaten Europa mailako mapa politiko bat, nahiz eta termino instituzionaletan hiru eremu ezberdin izan. Irekitzen den fase honetan hausnarketa egin, ondoko ziklorako zer nolako Euskal Herria nahi dugun eta jendea ilusionatu behar dugu, konfiantza kolektiboak berreskuratu esparru askotan.

Zer adierazten du zuretzat ETAren desagertzeak?

Une honetan, komunikabide askok  ETA zer den eta zer izan den azaltzean dena sinplifikatzen dutenean, uste dut erakundea mugimendu handi bat izan dela. Aitzineko mendeetan izandako guda karlistak, sanrokadak eta gerla zibilaren moduan, ETA gure hurbileko historian beste kapitulu bat izan da, plano askotan eragin handia izan duena, izan euskararen eta kulturaren arloan, identitate nazionala garatzeko eta borrokarako grina sortzeko orduan. Hirurogei eta bi urte ditut, bizitza osoan ezagutu dut eta borrokarako erreferentzia izan dut. Kapitulu hori bukatzen ari dela, argi daukat ETA gure historiara pasatuko dela eta mugimendu independentista eta abertzale guziak astintzeko sortu zela XX. mendean.