Duela 100 urte, Ipar Euskal Herria gerra bete-betean zen. Inposatua izan zitzaion gerra batean, harengan ondorio politiko eta sozio-linguistiko zuzenak izan dituen hondamendi batean. Elizgizonek errola garrantzitsua jokatu zuten gizartearen metamorfosian, baina herrietako pertsonai famatuek eredu alternatibo bat kontrajarri zieten, izan Senpereko Matxin bertsolariaren kopletatik edota Etxepare Aldudeko medikuaren idazlanetatik.